Orkan, óvissan og stjórnleysið

Þeir sögðu að orkupakkarnir myndu færa okkur ódýrara, öruggara rafmagn.
Það hljómaði vel.
En við sjáum annað.

Við horfum á Spán þar sem raforkukerfið hrundi úr 27 gígavöttum niður í 12 á einni klukkustund.
Vindorkan hvarf og kerfið féll.
Það skorti aflforðann sem hélt því stöðugu.

Einn þáttur málsins er skortur á svokallaðri kerfisinergíu, hreyfiorku sem myndast við snúning rafala í stórum orkuverum. Þegar skyndilegt raforkutap á sér stað veitir þessi hreyfiorka tímabundið afl sem hjálpar til við að viðhalda stöðugleika tíðninnar í raforkukerfinu eins og höggdeyfir.
Vind- og sólarorka, sem tengjast við raforkukerfið í gegnum invertera (spennubreytibúnað), skapa ekki snúningsmassa og gátu því ekki bætt upp orkufallið.

Í Noregi er það vatnsaflið sem bjargar.
Ísland hefur vatnsafl en líka orkupakka þrjú.
Og nú er orkupakki fjögur á leiðinni.
Smátt og smátt færum við ákvörðunarvaldið frá Alþingi til Brussel.

Rökin voru óljós.
Þetta verður ódýrara, sögðu þeir.
Þetta verður öruggara, sögðu þeir.

Við sjáum annað.
Við sjáum sveiflur, óstöðugleika, reglur sem takmarka forræði en enginn ber ábyrgð.
Við sjáum stjórnmálamenn tala um orkuskipti
en ekki segja hvaðan orkan á að koma.

Við sjáum stefnu án áætlunar.
Við sjáum loforð án burðarvirkis.

Það er ekki frelsi að missa vald yfir eigin markaði.
Það er ekki öryggi að treysta á kerfi sem kiknar þegar mest á reynir.

Sannleikurinn tapar þegar þögnin sigrar.

Það á ekki að líðast – en svo líðst það árum saman

Forsætisráðherra segir að njósnir eigi ekki að líðast í okkar samfélagi
Það hljómar vel

En þegar ríkasti maður landsins lætur njósna um fólk
Þegar lögreglumenn taka verkið að sér
Þegar eftirlit og stjórnsýsla bregðast
Þegar grafið er undan trausti til stofnana

Þá dugar ekki að segja
Þetta á ekki að líðast
Því þetta hefur liðist
Ekki bara einu sinni
Ekki bara í skugganum
Heldur árum saman

Það sem átti ekki að líðast var látið líðast
Af hverjum?
Af stjórnendum lögreglunnar
Af ráðherrum
sem öll höfðu vald til að spyrja
en spurðu ekki

Nýr forsætisráðherra hefur tækifæri til að slíta sig úr mynstrinu
Að láta sér ekki nægja að segja að þetta eigi ekki að líðast
Heldur tryggja að endurskoðun vinnubragða leiði til að það líðist ei framar

En enn sem komið er
hefur hún valið yfirlýsingu fram yfir aðgerðir
orð fram yfir ábyrgð

Það er eitthvað sérstakt þegar tækifæri til breytinga blasir við
en velur að varpa ábyrgðinni á þá sem brutu af sér
En ekki þau sem við treystum á að koma í veg fyrir að slíkt gerist

Og það er eitthvað sérstakt við samfélag sem segir
Þetta á ekki að líðast
en lætur það líðast
ár eftir ár

Samfélag sem samþykkir slíkt stendur ekki undir eigin vonum
Sannleikurinn tapar þegar þögnin sigrar

Erfitt að horfa á – en auðveldara að koma í veg fyrir?

Það eru stundum þær fréttir sem maður les tvisvar af því þær snúast ekki bara um einstök atvik heldur afhjúpa heilt viðhorf. Viðbrögð Gríms Grímssonar alþingismanns og fyrrverandi yfirmanns miðlægrar rannsóknardeildar lögreglunnar við umfjöllun Kveiks um njósnir lögreglumanns í þágu auðmanns voru einmitt þannig.

Grímur lýsir þáttunum sem erfitt að horfa á og segir málið mikil vonbrigði. Hann virðist tala sem áhorfandi jafnvel fórnarlamb sem situr heima við sjónvarpið og horfir dapurlega á brostnar vonir sínar um siðferði starfsstéttarinnar.

En bíðum við. Hver bar ábyrgð á því að svona lagað gæti gerst Hver sat í valdastólum þegar þessi menning skapaðist Hver hafði aðgang að upplýsingum um áhættu veikleika í eftirliti og kerfisgöt sem gætu gert lögreglumanni kleift að selja aðgang að gagnagrunni lögreglunnar

Rétt er: Þeirra á meðal var Grímur Grímsson.

Ábyrgð án ábyrgðar
Það sem stingur er að sjá hvernig yfirmaður lögreglu sem starfaði árum saman á innsta hring bregst við kerfisbilun með því að vorkenna sjálfum sér. Það var erfitt að horfa á segir hann. En hversu erfitt var það fyrir fólkið sem var njósnað um Hversu erfitt er fyrir almenning að treysta stofnun sem gat ekki verndað viðkvæmasta gagnasafn þjóðarinnar

Þegar Grímur segir maður skyldi ætla að það þyrfti tiltekið siðferði til að starfa í lögreglunni þá gleymir hann að það er ekki siðferði einstaklinganna sem á að halda kerfinu uppi heldur eftirlit innri varnir og ábyrg stjórnun. Ef kerfið byggir á trausti til góðra manna en ekki á gagnsæi og eftirliti þá er kerfið sjálft gallað.

Ábyrgðin var hans. Ekki þeirra sem horfðu á þáttinn. Ekki einu brotaviljuga lögreglumannsins. Ekki áhorfenda. Ekki okkar sem nú sitjum eftir og spyrjum hvernig svona gat gerst. Ábyrgðin var þeirra sem stjórnuðu þeirra sem áttu að sjá fyrir þessa áhættu og bregðast við fyrir fram.

Ekki vorkunnarvert heldur óboðlegt
Það er því óboðlegt að sá sem sat við stjórnvölinn geri sig að hlutlausum áhorfanda. Það er óboðlegt að hann biðji okkur almenning um vorkunn fyrir hversu erfitt var að horfa á niðurstöður þess eftirlitsleysis sem hann var sjálfur hluti af.

Við eigum ekki að vorkenna honum. Við eigum að krefjast svara. Við eigum að krefjast úrbóta. Og við eigum að rifja upp að það eru ekki bara slæmir einstaklingar sem skapa svona mál heldur menningin kerfið og þau sem stjórna því.

Kannski er rétt að spyrja Ef hann sá þetta ekki fyrir af hverju var hann þá yfirmaður Og ef hann sá þetta fyrir af hverju gerði hann ekkert

Lokahugleiðing
Það þarf ekki aðeins siðferði til að starfa í lögreglunni. Það þarf líka siðferðilega stjórnun raunverulegt eftirlit og kerfi sem byggir ekki bara á trausti heldur ábyrgð.

Kannski var erfitt að horfa á Kveik. En það er miklu erfiðara að horfa á kerfi sem bregst trausti okkar allra.

Vandinn byrjar eftir vönduðu vinnubrögðin

Þegar ríkisstjórnin var mynduð í vetur var talað um vönduð vinnubrögð
Fagmennsku
Samráð
Minnisblöð embættismanna
Skrifstofufundi
Örugg skref

Það hljómaði vel
Það leit vel út

En vandinn byrjar eftir vönduðu vinnubrögðin
Þegar textinn á pappírnum breytist í ákvarðanir
Þegar skrifborðið losar sig við varnaðarorðin

Við hækkun veiðigjalda lágu fyrir minnisblöð sem bentu á að útfærslan væri byggð á vafasömum forsendum
Við tengingu bótakerfisins við launavísitölu lágu fyrir varnaðarorð um sjálfvirka útgjaldaaukningu sem gæti grafið undan sjálfbærni ríkisfjármála

Í báðum tilvikum var ráðist í breytingarnar án greiningar
Var gert heildarmat?
Engin sýn á langtímaáhrif
Engin skýring á hvað svo

Nýjasta dæmið er skipun stjórnar Húsnæðis og mannvirkjastofnunar
Þar var lögum um jafna skipan kynjum hlýtt þar til það varð óþægilegt
Þá var þeim bara ekki hlýtt
Ekki mistök
Heldur ákvörðun

Það er eitthvað sérstakt þegar ferli sem byrja með samráðsgáttum minnisblöðum og yfirlýsingum um vandaðan undirbúning enda með því að rýra sjálfbærni grafa undan trausti og brjóta lög
Eitthvað sérstakt við að vanda vinnubrögðin en virða þau svo einskis

Það er eitthvað sérstakt þegar mynd og hljóð fara ekki saman
Þegar sagan sem er sögð á blaðinu er önnur en sagan sem er gerð í verki

Það er eins og verkin séu skrifuð á öðru tungumáli
Tungumáli þar sem varnaðarorð eru skilin sem tillögur
Lög skilin sem leiðbeiningar
Ábyrgð skilin sem orð

Kannski er ekkert verra en það
Þegar við hættum að búast við að mynd og hljóð fari saman
Þegar við hlæjum bara að ósamræminu
Eða vöndum okkur við að horfa í hina áttina

Sannleikurinn tapar þegar þögnin sigrar

Rafmagnsleysi, orkutilskipanir og sveigjanleiki

Í lok apríl varð víðtækt rafmagnsleysi á Spáni, í Portúgal og hluta Frakklands. Ljóslausar lestarstöðvar, kælibúnaður sem hætti að virka og strandaglópar á flugvöllum minntu á hversu háð við erum stöðugu rafmagni. Enn er óljóst hvað olli þessu, en umræðan vakti spurningar um byggingu og veikleika raforkukerfis Evrópu.

Samtenging dugar ekki ein og sér

Í Danmörku var því haldið fram að slíkt gæti varla gerst þar. Norðurlöndin hafa sterkt kerfi og njóta góðs af fjölbreyttum orkugjöfum og góðum tengingum milli landa. En samtenging ein og sér tryggir ekki öryggi. Það sem skiptir máli er svokallaður dýnamískur sveigjanleiki: geta kerfisins til að jafna út sveiflur og bregðast hratt við truflunum með fjölbreyttum lausnum.

Veikleikar samevrópsks kerfis

Orkutilskipanir ESB leggja áherslu á frjálst flæði, markaðsverð og tengingu milli ríkja. Hugmyndin er góð á pappír– aukin hagkvæmni og nýting grænnar orku. En þegar bilun verður í mikilvægu stýrieiningu og varaafl er af skornum skammti, getur áhrifin breiðst út á örskömmum tíma.

Hlutverk Norðurlanda

Þegar einhver heldur því fram að samtenging ein og sér dragi úr áhættu, er rétt að minna á að það gildir aðeins ef kerfið er sveigjanlegt, fjölbreytt og vel vaktað. Eins og danskur sérfræðingur orðaði það:

"Markvert fleiri tengingar og fjölbreytt blanda af orkugjöfum hefðu hugsanlega getað mildað vandann... þetta er það sem kallað er dýnamískur sveigjanleiki."

Norðurlöndin hafa ekki aðeins góða tengingu – heldur líka trausta innviði og breiðan orkugrunn. En styrkleikinn liggur í samhengi hlutanna, ekki bara í því að vera með snúrur til nágrannalanda. Það ætti að vera öðrum til eftirbreytni, ekki aðeins í nafni skilvirkni heldur fyrst og fremst vegna öryggis, heldur líka trausta innviði og breiðan orkugrunn. Það ætti að vera öðrum til eftirbreytni, ekki aðeins í nafni skilvirkni heldur fyrst og fremst vegna öryggis.

Er raforkukerfi Evrópu raunhæft í ljósi áfalla eða hannað til að líta vel út á fundum og í skýrslum?

Aðferðin – að hræða

Það er haft eftir forsætisráðherra Íslands að hún vilji ekki hræða þjóðina til þess að greiða já í þjóðaratkvæðagreiðslu um Evrópusambandið
Það hljómar vissulega vel en...

Saga Evrópusambandsins kennir annað
Jean Monnet einn helsti hugmyndasmiður sambandsins sagði það berum orðum
Krísur neyða stjórnmálamenn og almenning til að taka ákvarðanir sem þeir annars myndu hafna

Þegar Ísland sótti um aðild árið 2009 var þjóðin í skugga bankahrunsins
Nú er reynt aftur með nýjum krísum
Stríð í Úkraínu
Tollastefna Donalds Trump
Ógnarkortin eru lögð á borðið enn og aftur

En aðstæður eru ekki þær sömu og 2009.

Það er ekki kreppa á Íslandi í dag.
Það er hins vegar viðvarandi kreppa innan Evrópusambandsins

Bretland eitt helsta viðskiptaland Íslands hefur gengið úr sambandinu eftir langvinnt og erfitt ferli. Það tókst þó að lokum vegna stærðar og mikilvægi bresks markaðar fyrir Evrópusambandið.

Með aðild að Evrópusambandinu yrði Ísland sjálfkrafa dregið inn í tollastríð við Bandaríkin
Við fengjum herkostnaðinn án þess að hafa val um

Evrópusambandið er líka á leiðinni í vígvæðingu á mælikvarða sem aldrei hefur áður sést
Þegnarnir borga

Og smáríki sem ganga inn komast ekki auðveldlega út, Brexit sýndi það skýrt

Þá vaknar einföld spurning:

Ef það tókst ekki að koma Íslandi inn í Evrópusambandið þegar þjóðin sat í skugga hrunsins árið 2009 hvernig á það þá að takast núna þegar þjóðin stendur styrkari fótum?

Hvers vegna á að leggja í gríðarlegan kostnað við að reyna það?

Ef málið er svo sterkt þarf þá að kveikja hræðslu til að fá samþykki

Ef framtíðarsýn Evrópusambandsins er svo björt ætti ekki að þurfa storm eða skuggamyndir til að lýsa hana upp.

Það þarf ekki krísu til að velja það sem er rétt. Það þarf krísu til að þrýsta á það sem fólk vill ekki.

Sjálfumgleði í stað ábyrgðar

Það var líf í tuskunum á samfélagsmiðlum stjórnmálafólksins yfir páskana eins og Spursmál Morgunblaðsins fóru yfir í léttum tón.

Skíðabrekkur, utanlandsferðir, fjallaferðir, páskaegg af ýmsum gerðum, sól í Sandeyjahöfn og hlýlegt spjall um sumardaginn fyrsta var meðal þess sem bar fyrir augu.

Þjóðinni var sýnt hvað þau höfðu það gott og átti að samgleðjast.

Það er ekkert óeðlilegt við að fólk njóti lífsins
Það er ekki heldur óeðlilegt að fjölmargir landsmenn hafi getað leyft sér páskaegg fjallaferðir og sumarsjálfu.

En spurningin er þessi:
Hvers vegna þarf fólk sem hefur nóg að bíta og brenna og stendur í því að þyrla upp óvissu með óútskýrðum stefnumótunarhugmyndum að blása sjálfu sér lof í lófa?

Hvers vegna þarf fólk sem stendur ekki við kosningaloforð að sýna sig í stöðugri sjálfsupphafningu.

Það er ekki lífið sjálft sem truflar.
Það er viðhorfið.
Að ábyrgð sé afgreidd með filter og broskörlum.
Að loforð gleymist en ljósmyndir lifi.

Íslensk stjórnmál virðast sífellt meira snúast um að vera til sýnis en að bera ábyrgð.

Við sjáum sumarsjálfurnar.
Við sjáum steikina.
Við sjáum flugleggina og gleðina.
Það sem við sjáum minna af eru svör við spurningunum.

Hvað varð um loforðin?
Hver stendur undir ábyrgðinni þegar ljósmyndin dofnar?

Innileiki og ábyrgðarleysi

Þegar valdhafi gleymir at merki í samúðarkveðju og útskýrir það með því að hann hafi verið að brúna kartöflur og bíða eftir mömmu í mat

og samfélagið svarar með hjörtum broskörlum og skilaboðum um hvað þetta sé fallegt mannlegt og dásamlegt

þá er ekki vandinn hjá þeim sem gleymdi at merkinu
heldur hjá þeim sem kalla þetta gott

Við höfum skapað samfélag þar sem mistök eru í lagi
ef þeim fylgir nægur innileiki

þar sem hugljúf skýring leysir fagmennsku af hólmi
þar sem tækifæri til að ræða ábyrgð er þaggað niður með góðum vilja og páskasteik

Það sem kallað er mannlegt er stundum hæfileikinn til að snúa athyglinni frá ábyrgð yfir í aðdáun
og það elskar þjóðin
nema það komi frá þeim sem ekki kunna að brúna kartöflur

Hvað svo þegar framtíðin er lögð undir?

Það virðist orðið að föstum sið í stjórnmálum okkar tíma að vaða fram með hugmyndir að róttækum breytingum án þess að svara einföldustu og mikilvægustu spurningunni Hvað svo

Við sjáum þetta aftur og aftur
Tollar Trump
Tvöföldun veiðigjalda
Á bak við stórar yfirlýsingar leynist oft ófullgerð hugmyndavinna engin raunveruleg greining á heildaráhrifum og engin svör við því hvernig samfélagið á að lifa með afleiðingunum

Það er ekki vandamál að vilja breyta
Breytingar eru stundum nauðsynlegar
En breyting án þess að skilgreina afleiðingar er ekki stefnumótun
Hún er áhætta
Hún er spil með framtíðina

Það sem fer oftast forgörðum er heildarmyndin
hvað gerist með störf og lífsafkomu fólks
hvernig bregst atvinnulíf við þegar skilyrðum þess er umbylt án fyrirvara
hver verða áhrifin á innviði traust og fjárfestingar framtíðarinnar

En það sem sjaldnast er nefnt er það sem skiptir mestu máli
heilsa og líðan venjulegs fólks er lögð undir þegar breytingar eru boðaðar án greiningar

Óvissan um framtíð atvinnu skerðing lífsviðurværis niðurskurður tækifæra allt þetta hefur bein áhrif á andlega og líkamlega heilsu þeirra sem bera afleiðingarnar á eigin skinni

Þegar breytingar eru lagðar fram án þess að spurt sé hvað þær gera við samfélagið sjálft þá eru það ekki bara tölur í Excelskjölum sem missa flygið
Það er öryggistilfinning fólks
Það er traustið sem heldur samfélaginu saman

Það sem stendur eftir þegar ekkert er greint og ekkert er útskýrt er ekki stefna
Það er trúarjátning
Og það er dýrt að byggja samfélag á blindri trú á eigin hugmyndir

Warren Buffett minnti einu sinni á þetta með einföldum hætti
Risk comes from not knowing what you are doing

Það á jafnt við um tollastefnu veiðigjöld og allt sem snertir líf og líðan fólks í heilu samfélagi

Innileiki og ábyrgðarleysi

Þegar valdhafi gleymir @-merki í samúðarkveðju og útskýrir það með því að hann hafi verið að brúna kartöflur og bíða eftir mömmu í mat

- og samfélagið svarar með hjörtum, broskörlum og skilaboðum um hvað þetta sé fallegt, mannlegt og dásamlegt

þá er ekki vandinn hjá þeim sem gleymdi @-merkinu
- heldur hjá þeim sem kalla þetta gott

Við höfum skapað samfélag þar sem mistök eru í lagi
- ef þeim fylgir nægur innileiki

...þar sem hugljúf skýring leysir fagmennsku af hólmi

...þar sem tækifæri til að ræða ábyrgð er þaggað niður með góðum vilja og páskasteik.

Það sem kallað er mannlegt er stundum hæfileikinn til að snúa athyglinni frá ábyrgð yfir í aðdáun -

og það elskar þjóðin

- nema það komi frá þeim sem ekki kunna að brúna kartöflur...