Sannleikurinn tapar þegar þögnin sigrar

Í vikunni vakti það athygli að yfirmaður landbúnaðarmála hjá framkvæmdastjórn Evrópusambandsins, Elisabeth Werner, fundaði með íslenskum ráðherra til að ræða landbúnað á köldum svæðum. Fundurinn fór lítið fyrir í umræðunni og var settur fram sem dæmigert samstarfssamtal. Engu að síður gefur hann tilefni til að staldra við.

ESB hefur ekki sérstakt prógram um "cold-climate agriculture". Stuðningsflokkarnir sem finna má í sameiginlegu landbúnaðarstefnunni (CAP) ná til svæða með náttúrulegar hindranir (e. areas facing natural constraints), og eru að stórum hluta fjármagnaðir af aðildarríkjunum sjálfum. Þannig eru t.d. stuðningsgreiðslur til bænda norðan 62. breiddargráðu í Svíþjóð og Finnlandi innlendar aðgerðir en ekki beinn stuðningur frá Brussel.

Eftir því sem næst verður komist hafa upplýsingar um fundinn ekki birst í opinberum tilkynningum frá ESB, og ekki liggur fyrir að sérstök stefna hafi verið kynnt. Samt sem áður má sjá svipuð stefnumið koma fram í tengslum við Grænland, Noreg og Ísland í umræðu um frekari stækkun sambandsins. Áhersla á matvælaöryggi, loftslagsmál og byggð í jaðarsvæðum Norður-Atlantshafsins fellur vel að þeirri sýn.

Það sem vekur spurningar er ekki fundurinn sjálfur, heldur sú nálgun sem hann virðist endurspegla: að þróa samstarf á sviðum sem skarast við sameiginlega stefnu sambandsins, án þess að hefja formlegt aðildarferli eða kalla eftir þjóðfélagsumræðu. Ef þetta er hluti af breyttri aðferð ESB til að draga ríki nær pólitískum og stofnanalegum kjarna sambandsins í áföngum, án þess að kalla það aðildarferli, þá þarf að ræða það af hreinskilni.

Lýðræðisleg umræða um stöðu Íslands gagnvart Evrópusambandinu krefst gagnsæis. Hún krefst þess að almenningur hafi aðgang að upplýsingum og geti tekið upplýsta afstöðu. Þess vegna er mikilvægt að taka eftir því þegar breytingar eru kynntar óformlega og án umræðu, því þær geta haft meiri pólitíska þýðingu en ætla mætti við fyrstu sýn.

Þegar forseti framkvæmdastjórnar Evrópusambandsins, Ursula von der Leyen, stóð við hlið forsætisráðherra Íslands á blaðamannafundi í Keflavík nýverið, virtist sem þar færi mikilvægt augnablik í samskiptum Íslands og Evrópu. En það sem átti að vera vettvangur fyrir samtal um fjölbreytt samstarf varð í staðinn uppákoma þar sem öryggi, hernaðarmál og varnarviðbúnaður skipuðu öndvegi.

Öryggismál en án umræðu
Íslensk stjórnvöld töluðu um mikilvægi samvinnu um "innviði, borgaralega vernd og svokallaðar tvíþættar fjárfestingar" hugtak sem virðist fela í sér að fjármunir fari bæði í borgaraleg verkefni og hernaðarlegan undirbúning. Það er skiljanlegt að öryggismál séu á dagskrá nú í óstöðugum heimi. En þegar öðrum mikilvægum málefnum er ýtt til hliðar eins og loftslagsmálum, velferðarmálum, mannréttindum og lýðræðismálum vakna spurningar.

Þögnin er pólitísk ákvörðun
Ekkert var fjallað um ástandið í Palestínu. Engin umræða um sjálfsmynd Íslands sem herlaust ríki eða hlutverk okkar í heimsmynd þar sem vopn og hernaðaruppbygging virðast orðin sjálfgefinn grunnur samskipta. Þetta var sviðsett heimsókn, með fyrirfram samþykktum spurningum og engum opnum umræðum.

Hvaða lýðræðislegu gildi eru höfð að leiðarljósi þegar spurningum fjölmiðla er safnað saman fyrir fund og engin gagnrýnin umræða leyfð á vettvangi?

Að samþykkja í þögn eða að ræða með ábyrgð?
Við þurfum ekki alltaf að taka afstöðu gegn eða með sérhverju álitaefni. En opið samtal, upplýst gagnrýni og siðferðileg ábyrgð eiga að vera undirstaða utanríkisstefnu þjóðar sem kennir sig við lýðræði.

Það er ekki lýðræðislegt að þróa stefnu í lokuðum herbergjum þar sem fáir koma að, án þess að almenningur viti hvað er í vændum. Það er ekki siðferðilega ábyrgt að þegja um þjóðarmorð. Og það er ekki samrýmanlegt þeirri sjálfsmynd sem Ísland hefur ræktað sem ríki sem talar fyrir réttlæti á alþjóðavettvangi, þegar við gleymum því hvar okkar sjónarmiða er mest þörf.

Hver mótar framtíðina og fyrir hverja?
Í stað þess að gefa einföld svör ættum við að spyrja flóknari spurninga:

Hverjir fá að taka þátt í mótun utanríkisstefnunnar?

Erum við að færa ákvörðunarvald um grundvallarstefnu yfir í ógegnsæ ferli þar sem öryggismerkingar þagga niður umræðu?

Við þurfum ekki meira stjórnlyndi heldur meira samtal.

Ríkisstjórnin boðar nú þjóðaratkvæðagreiðslu. En um hvað? Ekki um aðild að Evrópusambandinu. Ekki um innihald eða markmið. Ekki einu sinni um það hvort Ísland eigi að sækja um inngöngu í sambandið. Nei, þjóðinni á að bjóða að „halda áfram“ viðræðum sem enginn veit nákvæmlega hvar duttu af vagninum.

Viðræðum sem voru settar í bið árið 2013.
Viðræðum sem stjórnvöld sjálf lýstu lokið árið 2015.
Viðræðum sem ESB virðist hvorki sakna né vilja rifja upp.

En það skiptir víst ekki máli. Svo lengi sem orðalagið hljómar sakleysislega "halda áfram" þá er hægt að ramma þetta inn sem eitthvað sem þjóðin á að segja já eða nei við. Eins og þetta sé bara næsti fundur í fundaröð sem rann út á tíma.

En hver á þá að mæta? Með hvaða umboð? Og hvað á að vera á dagskrá?

Það virðist enginn vita eða að minnsta kosti vilja vita af þeim sem boða þessa atkvæðagreiðslu, væntanlega af því að það hentar einmitt best.

Þetta er ekki stefna. Þetta er ekki pólitísk ábyrgð. Nei en hér er verið að reyna að afla formlegs umboðs fyrir ferli sem enginn hefur skilgreint, með skilmálum sem enginn hefur séð og undir formerkjum sem enginn vill ræða of mikið.

Þau sem hafa kynnt sér ferlið vita að þetta eru ekki samningaviðræður í hefðbundnum skilningi. Það er ekki Ísland sem mótar dagskrána eða hefur yfirleitt áhrif á hana heldur er það Evrópusambandið sem verkstýrir og leggur mat á hvernig Ísland hefur aðlagast regluverki þess.

Við megum koma með okkar fólk og þýða skjölin sem lögð eru fram á fundum en við setjum enga skilmála um hvað út úr þessu á að koma.

Það er sláandi að þetta eigi að setja fram sem einfaldleika spurningu:

Viltu halda áfram?

En spurningin sem ekki má spyrja og sem þjóðin ætti í raun að fjalla um er þessi:

Hvert á að fara?

Í morgun heyrði ég Benedikt Jóhannesson, fyrrverandi ráðherra, segja í beinni útsendingu að Alþingi væri "ekki mjög skilvirkur vinnustaður". En miðað við hvað?

Alþingi er enginn venjulegur vinnustaður með hefðbundnu stigveldi, deildarstjórum og afkastakröfum. Það er lýðræðisleg löggjafarsamkoma, þar sem kjörnir fulltrúar með ólík viðhorf takast á um stefnu þjóðarinnar og setningu laga. Hlutverk þingsins er ekki að hámarka framleiðni eða ljúka verkefnalistum á stystum tíma, heldur að skapa umræður, skoða málin í samhengi og rýna í afleiðingar.

Þegar fyrrverandi ráðherra talar Alþingi svona niður vekur það spurningar: Er hann að mæla skilvirkni í tímaeiningum, eða að afgreiða lýðræðisferlið sem bagalegt handritsvilla í stjórnkerfinu?

Vissulega má ræða umbætur á þinghaldi. En þá umræðu verður að grundvalla á virðingu fyrir eðli þingsins, ekki á staðlaðri afkastahugsun sem hæfir kannski betur í verksmiðju en í lýðræði.

Þeir sögðu að orkupakkarnir myndu færa okkur ódýrara, öruggara rafmagn.
Það hljómaði vel.
En við sjáum annað.

Við horfum á Spán þar sem raforkukerfið hrundi úr 27 gígavöttum niður í 12 á einni klukkustund.
Vindorkan hvarf og kerfið féll.
Það skorti aflforðann sem hélt því stöðugu.

Einn þáttur málsins er skortur á svokallaðri kerfisinergíu, hreyfiorku sem myndast við snúning rafala í stórum orkuverum. Þegar skyndilegt raforkutap á sér stað veitir þessi hreyfiorka tímabundið afl sem hjálpar til við að viðhalda stöðugleika tíðninnar í raforkukerfinu eins og höggdeyfir.
Vind- og sólarorka, sem tengjast við raforkukerfið í gegnum invertera (spennubreytibúnað), skapa ekki snúningsmassa og gátu því ekki bætt upp orkufallið.

Í Noregi er það vatnsaflið sem bjargar.
Ísland hefur vatnsafl en líka orkupakka þrjú.
Og nú er orkupakki fjögur á leiðinni.
Smátt og smátt færum við ákvörðunarvaldið frá Alþingi til Brussel.

Rökin voru óljós.
Þetta verður ódýrara, sögðu þeir.
Þetta verður öruggara, sögðu þeir.

Við sjáum annað.
Við sjáum sveiflur, óstöðugleika, reglur sem takmarka forræði en enginn ber ábyrgð.
Við sjáum stjórnmálamenn tala um orkuskipti
en ekki segja hvaðan orkan á að koma.

Við sjáum stefnu án áætlunar.
Við sjáum loforð án burðarvirkis.

Það er ekki frelsi að missa vald yfir eigin markaði.
Það er ekki öryggi að treysta á kerfi sem kiknar þegar mest á reynir.

Sannleikurinn tapar þegar þögnin sigrar.