Gervigreindin skilur pólitíska þýðingu undirritaðrar yfirlýsingar betur en ráðherrann

Þann 21. maí 2025 undirrituðu utanríkisráðherrar Íslands, Noregs og Liechtenstein, ásamt æðsta talsmanni utanríkismála Evrópusambandsins, pólitíska yfirlýsingu um aukið samstarf á sviði utanríkis, öryggis og varnarmála innan ramma EES. Yfirlýsingin ber yfirskriftina "Strengthening EEA Foreign and Security Policy Cooperation" og var undirrituð í Brussel, í skugga stríðsins í Úkraínu og harðnandi spennu í alþjóðakerfinu.

En hver var umfjöllunin hér heima? Var það á forsíðum blaðanna? Var hún rædd á Alþingi? Var hún útskýrð fyrir almenningi? Nei. Það er þó huggun harmi gegn að vita að ef íslenskur ráðherra skilur ekki pólitísk áhrif eigin gjörða, þá er hægt að spyrja gervigreind. Hún les textann, túlkar hann, og sér strax hvað er að gerast.

Yfirlýsing sem breytir stöðu Íslands - án umræðu

Skjal þetta staðfestir pólitískan vilja til að samræma utanríkisstefnu Íslands við stefnu ESB. Þar með felst í því þátttaka í yfirlýsingum, refsiaðgerðum og jafnvel sameiginlegum utanríkisráðstefnum ESB. Ísland lýsir sig reiðubúið til að mæta á fundi utanríkismálaráðs sambandsins og taka þátt í sameiginlegum erindrekstri (démarches) gagnvart þriðju ríkjum og alþjóðastofnunum.

Á sama tíma opnar yfirlýsingin möguleika á aukinni samvinnu í öryggis- og varnarmálum, með beinum tengingum við verkefni sem ESB rekur í þeim efnum. Þar með er Ísland orðið aðilaríki í pólitískum vilja til að tengja sig evrópsku öryggis- og varnarsamstarfi, utan allra formlegra öryggissamninga.

Hvers vegna þetta skiptir máli?

Vegna þess að þetta gerist án nokkurrar umræðu á Alþingi, án opinberrar skýrslugjafar, og án þess að íslensk stjórnvöld geri grein fyrir breytingum sem þetta kann að fela í sér fyrir sjálfstæða stefnumótun Íslands í utanríkis- og öryggismálum.

Ef litið er til efnis yfirlýsingarinnar blasir við að hún er langt frá því að vera "tæknilegt samráð" milli vina. Hún er pólitísk viljayfirlýsing sem hefur bæði ytri áhrif (þátttaka í aðgerðum ESB) og innri áhrif (möguleg aðlögun stefnu Íslands að regluverki sem við höfum ekki aðgang að að móta).

Hver ber ábyrgð á að útskýra þetta fyrir þjóðinni?

Það er hlutverk ráðherra að útskýra slíkar yfirlýsingar og leggja þær fram til umræðu. En það gerist ekki.

Í stað þess sitjum við eftir með ástand þar sem það þarf að spyrja gervigreind til að greina hvað er í raun verið að undirrita, og þá loks kemur í ljós hversu djúpar áhrifin kunna að vera. Það þarf ekki að vera slæmt að Ísland styrki tengsl sín við ESB í utanríkismálum. En það er lýðræðislegt grundvallaratriði að það gerist með vitund og vilja þjóðarinnar, ekki með skrifborðsyfirlýsingu sem gleymist um leið og hún er skrifuð undir.

Niðurstaða: Gervigreindin skilur en skilur ráðherrann?

Við búum í lýðræðisríki. Þar eiga stórpólitískar yfirlýsingar að fara fyrir Alþingi. Þar á að ræða hvort við ætlum að samræma okkur refsiaðgerðum ESB, hvort við ætlum að hleypa okkur inn í samstarf á sviði öryggis- og varnarmála, og hvort við ætlum að samþykkja að tala fyrir hönd ESB á alþjóðavettvangi.

Ef það gleymdist í Brussel að spyrja íslensku þjóðina, þá er kominn tími til að minna á að lýðræðið er ekki formsatriði. Það er grundvöllur trausts og ábyrgðar.